In deze uitgebreide tutorial zal ik je bekend maken met de beginselen van het gebruiken en beheren van een Linux-systeem. Dit zijn vaardigheden die nodig zijn om veel andere tutorials te kunnen volgen, aangezien daar op de kennis gebouwd wordt die je in deze tutorial zal vergaren.

Als je de goede volgorde van de basis tutorials aanhoudt heb je net de vorige tutorial over Linux afgerond, waar we een virtuele machine hebben opgezet met hierop Ubuntu Server. Zo niet, dan adviseer ik je om deze eerst te volgen. We gaan in de onderstaande tutorial namelijk direct met dit systeem aan de slag! Zorg ervoor dat je virtuele machine gestart is en je in de console ubuntu login: ziet staan.

Het zwarte rechthoekige venster wat je nu ziet met links bovenin wat tekst, heet de terminal. Vrijwel alles wat we met Linux zullen gaan doen, zullen we in deze omgeving uitvoeren. Je kent dit soort interfaces misschien van vroeger, zoals MS-DOS of hele oude spelcomputers. De terminal die je nu ziet is echter allesbehalve ouderwets. Het is trouwens wel mogelijk om Linux via een grafische omgeving met icoontjes en knopjes te beheren, maar dat gaan we niet doen! Hiervoor zijn een heleboel redenen te bedenken, waaronder de volgende:

• Door in een terminal te werken sta je veel dichter bij de echte werking van de computer, een grafische beheerinterface verbergt wat er eigenlijk onder de motorkap gebeurt. Door bekend te raken met de terminal leren we dus veel beter hoe Linux echt werkt.
• Als we later scripts gaan maken die taken voor ons gaan automatiseren, dan willen we daar kunnen opschrijven wat de computer moet doen. Deze opdrachten zullen identiek zijn aan wat we in de terminal intypen, of hier sterk op lijken.
• Op Linux servers draait bijna nooit een grafische interface. Als je jezelf aanleert om Linux via een grafische interface te beheren, zul je dus voor een heleboel verrassingen komen te staan als je je vaardigheden in de praktijk wil brengen.
• In het begin zal het even wennen zijn en zul je geregeld denken “Maar in een grafische omgeving kan ik dit veel makkelijker!”, maar uiteindelijk zul je je realiseren dat je via een terminal juist veel meer mogelijkheden hebt dan in een grafische omgeving, en dat je veel sneller en efficiënter kan werken.

0. In- en uitloggen, opstarten en afsluiten.

Wat je op dit moment in de terminal ziet is het zogenaamde login prompt, wat verschijnt zodra Linux klaar is met opstarten. Je kan hier een gebruikersnaam invoeren, op enter drukken, je wachtwoord invoeren, en weer op enter drukken. Als dit goed gaat, ben je ingelogd. Let op dat je bij het invoeren van het wachtwoord geen tekens te zien krijgt op het scherm, om zo te voorkomen dat mensen die mee kijken op je scherm kunnen zien hoeveel tekens je wachtwoord heeft.

Als het goed is zie je nu een scherm zoals dit:

We zijn nu ingelogd, wat betekent dat we commando‘s kunnen gaan uitvoeren. Dit zijn korte instructies die we intypen en afsluiten met de enter-toets. Linux leest vervolgens wat we hebben getypt en volgt deze instructies nauwkeurig op.

De eerste commando’s die we zullen gaan bekijken hebben te maken met het stoppen en herstarten van de computer, en het uitloggen van de gebruiker. Dat geeft ons meteen een heleboel controle over ons nieuwe Linux systeem. Hier volgt een aantal commando’s die we hiervoor kunnen gebruiken:

Het sudo commando is hier nodig, maar mag je voor nu even negeren. We zullen later in deze tutorial bekijken wat dit precies doet. Als je dit commando gebruikt wordt er om je wachtwoord gevraagd.

De laatste drie commando’s bestaan, zelfs zonder sudo, nog steeds uit meerdere gedeeltes. Het commando shutdown heeft namelijk extra opties en argumenten nodig, om te weten wat er precies moet gebeuren. Voorbeelden van opties bij shutdown zijn -r en -h. Opties worden gebruikt om de actie die een commando uitvoert wat specifieker te maken, in dit geval om aan te geven dat het shutdown commando de computer moet herstarten of uitschakelen. Deze opties hebben in dit geval ook nog een argument nodig, die aangeeft wanneer het shutdown commando de computer moet herstarten of uitschakelen. Er bestaan ook commando’s die je argumenten mee kan geven, maar waar het niet verplicht is. Hoe je erachter kan komen wat een commando allemaal aan extra argumenten accepteert, zullen we later zien.

Nog iets wat je misschien opgevallen is, is dat er meerdere commando’s zijn die je kunt gebruiken om de computer meteen uit te zetten of te herstarten. Dit is iets wat in Linux veel voorkomt; er zijn meerdere manieren om hetzelfde doel te bereiken. Hou dat in je achterhoofd als je deze tutorial volgt, de voorbeelden die hier gegeven worden zijn in de meeste gevallen niet de enige manier om je doel te bereiken. Wel proberen we je de meest gebruikte manier aan te leren.

Let op: Voordat we doorgaan naar het volgende hoofdstuk is het belangrijk om te vermelden dat je een Linux systeem nooit zomaar uit mag zetten zonder de goede afsluitprocedure te volgen. Als je de VM geforceerd afsluit in VirtualBox dan gebeurt er hetzelfde als wanneer je bij een echte computer de stekker er zomaar uit trekt. Linux krijgt dan namelijk niet de kans om ‘netjes’ alle processen die lopen te beeindigen, wat kan betekenen dat je bestanden kwijtraakt die recentelijk zijn bewerkt en/of dat je schijf corrupt raakt!

1. Mappen en bestanden

Laten we voordat we onze eerste mappen en bestanden gaan aanmaken eerst bekijken hoe Linux deze mappen indeelt, ofwel hoe de structuur van het bestandssysteem in elkaar steekt. Je zult op Windows waarschijnlijk al eens namen gezien hebben zoals: C:\Program Files\Microsoft Office\OFFICE15\EXCEL.EXE met vooraan de naam van de schijf, vervolgens een serie mappen en op het einde de bestandsnaam. Op Linux is dit niet veel anders, behalve dat je als basis niet een ‘schijf’ hebt, maar een /. Zo ziet op Linux een volledig pad er als volgt uit: /etc/programma/configuratie.txt. Dit betekent een bestand configuratie.txt in de map programma, die weer in de map etc zit.

Een voorbeeld van een mappenstructuur op Linux is als volgt:

Helemaal bovenaan staat een /-teken, wat het startpunt is voor alle bestanden en mappen op het systeem. Het is zelf eigenlijk ook een soort map, waarin bestanden (in dit geval het bestand document) en submappen (in dit geval de mappen etc, var, tmp, usr, home) staan. In het voorbeeld hebben we nog een paar mappen uitgeklapt om het idee verder te illustreren. Ook staan er op diverse plekken bestanden.

De bovenstaande afbeelding geeft natuurlijk maar een heel kleine greep uit de mappen die je kunt vinden op je Ubuntu server. Gelukkig heeft elke distributie, ook Ubuntu, voor het grootste gedeelte dezelfde mappenstructuur. Dus als je je straks comfortabel voelt met de Ubuntu structuur dan zul je je al snel thuis voelen op andere distributies. Door te werken met je Ubuntu systeem zul je vanzelf te weten komen waar veel van de mappen voor gebruikt worden, we zullen de belangrijkste mappen nu alvast doornemen:

Ga deze lijst nu niet uit je hoofd leren, maar probeer als je in deze en volgende tutorials mappen in Linux tegenkomt, te bedenken of je snapt waarom er juist voor die map gekozen is.

In de terminal bevindt je je op elk moment in een map op het systeem, net zoals je in bijvoorbeeld Windows Verkenner (of DOS) gewend bent. De commando’s die je uitvoert en die met mappen of bestanden te maken hebben worden dan in die locatie uitgevoerd. Maak je bijvoorbeeld een nieuw bestand aan zonder daarbij te vertellen in welke map dat moet gebeuren, dan maakt Linux het bestand aan in de map waar je op dat moment bent.

Tijd om zelf aan de slag te gaan! Hieronder volgt een lijst van commando’s die je zal gaan gebruiken om met bestanden en mappen te werken. Lees de lijst om te beginnen eerst door, zonder ze in je terminal te typen. Direct hierna volgt een opdracht waarmee je al deze commando’s kan oefenen.

Tip: Gebruik het commando clear om het scherm leeg te maken zodat je wat meer overzicht krijgt! Als je er echt niet meer uit komt kun je altijd uitloggen met logout en weer opnieuw inloggen.

Stel nu dat je de volgende map zou willen aanmaken: ~/a/b/c/d/e/f/g/h/i/j/k/l/test/foo/1/ (gewoon, omdat het kan). Als we dat met de commando’s die we net hebben geleerd zouden moeten doen, dan moeten we best veel commando’s uitvoeren: cd ~, mkdir a, cd a, mkdir b, cd b, etcetera. Niet erg effectief dus. Hetzelfde geldt voor het verwijderen, als we in onze home map staan en we typen rmdir ~/a/b/c/d/e/f/g/h/i/j/k/l/test/foo/1/ dan krijgen we de melding dat de map a niet leeg is. Als we map a in gaan krijgen we de melding dat b niet leeg is, etcetera. Daar zijn gelukkig handigere commando’s voor:

Probeer beide commando’s eens uit en gebruik tussen het aanmaken en verwijderen eens cd en pwd om te zien hoe je door je mappenstructuur heen kan navigeren.

Zoeken op je systeem: find en locate

Je hebt net al rondgekeken in het systeem en een heleboel mappen en bestanden gezien. Best een wirwar van namen, het kan dus best eens gebeuren dat je niet meer precies weet waar je ook alweer dat ene bestand een paar weken geleden had opgeslagen. Gelukkig kun je in Linux ook zoeken naar een bepaalde bestandsnaam in je systeem, en zelfs zoeken in een groep bestanden naar een stukje tekst.

Linux houdt hiervoor een speciaal lijstje bij van alle bestanden en mappen in het systeem waar je heel snel doorheen kan zoeken. Dit lijstje wordt elke 24 uur automatisch geupdate, als de computer aan staat. Het zoeken in deze lijst kan met het commando locate gevolgd door de naam van het bestand of map waar je naar op zoek bent. Probeer het eens uit met bijvoorbeeld locate test en je zult zien dat je heel snel een lange lijst bestanden met ‘test’ in de naam te zien krijgt. Als je niet wilt wachten totdat het systeem deze lijst automatisch update, dan kun je dit ook met de hand doen, met het commando sudo updatedb. Het uitvoeren hiervan kan eventjes duren, maar daarna zul je weer heel snel kunnen zoeken, inclusief de meest recent aangemaakte mappen en bestanden.

Als je iets specifieker wil zoeken dan zul je gebruik moeten maken van het commando find. Dit commando heeft geen speciale lijst die hij snel kan doorzoeken, maar het zoekt echt de harde schijf door. Hierdoor is het trager dan locate.

Je kan met dit commando allerlei speciale condities opgeven, waar ik hier een paar voorbeelden van zal geven. Het kan best gebeuren dat je meldingen krijgt met ‘Permission denied’, want find probeert elke map die hij tegenkomt in te gaan, ook al heeft jouw gebruikersaccount hier misschien helemaal geen toegang toe. Hoe we deze foutmeldingen kunnen weg laten leren we in deel 3 van deze tutorial.

Je krijgt ongetwijfeld meer tekst te zien bij sommige van bovenstaande commando’s dan er in je terminal past. Daardoor zie je alleen maar het onderste gedeelte van de uitvoer. Hoe je toch alle uitvoer kan zien en hier doorheen kan scrollen leren we in de volgende tutorial.

Tab-completion, zoeken in bestanden en handige tekens.

Het komt nog wel eens voor dat je moet werken met hele lange bestands- of mapnamen. Neem bijvoorbeeld de map /usr/src/Linux-headers-3.19.0-25/drivers/, de eerste twee mappen uittypen in je terminal lukt nog wel maar de rest zou je liever niet helemaal willen uitschrijven omdat dit veel moeite kost en je kan ook nog eens makkelijk een typefoutje maken. Gelukkig is er een hele handige manier om Linux voor jou te laten werken in dit soort gevallen: tab-completion.

We hebben enkele alinea’s terug gezocht naar bestanden en mappen op basis van de bestandsnaam. Maar het zou natuurlijk ook wel erg handig zijn als we in de bestanden op ons systeem kunnen zoeken naar stukken tekst. Gelukkig heeft Linux hier een hele geavanceerde tool voor, namelijk grep. Je kan een heleboel dingen met dit commando, maar voor deze tutorial zullen we ons tot enkele eenvoudige oefeningen beperken. Het enige wat je bij hier goed moet onthouden is de volgorde van de argumenten die je meegeeft. Het eerste argument na grep is de zoekterm die je wil gebruiken, en het tweede argument is het bestand waar je in wil zoeken. Ook is het met een extra optie mogelijk om in mappen (en submappen) te zoeken, ik zal dit laten zien in enkele voorbeelden:

Tip: Je kan bij de meeste commando’s meerdere losse opties zoals -r -i ook schrijven als -ri

We sluiten dit hoofdstuk af met enkele tekens die je in alle commando’s kunt gebruiken die we net geleerd hebben. Als je deze tekens slim gebruikt hoef je een stuk minder te typen en kun je op veel systemen dezelfde commando’s gebruiken, ook al verschillen de mappen misschien van naam. Het gaat om drie tekens / tekencombinaties:

Tip: Als je net met cd naar een andere map bent genavigeerd, onthoudt Linux in welke map je hiervoor zat. Gebruik daarvoor cd -. Je kan op die manier heel eenvoudig tussen twee locaties wisselen.

2. Tekstbestanden

Het soort bestand wat we het meeste zullen gaan gebruiken in alle tutorials is een tekstbestand. In tegenstelling tot bijvoorbeeld video’s, afbeeldingen of programma’s zijn tekstbestanden gewoon leesbaar voor mensen. Bijna alle configuratiebestanden, broncode van programma’s, websites, scripts, en nog veel meer zijn in essentie allemaal tekstbestanden.

Deze bestanden kun je openen in een editor waarna je de inhoud kan bekijken en aanpassen. Ook kun je de inhoud van zo’n bestand direct in je terminal bekijken door het commando cat te gebruiken gevolgd door het volledige pad van een bestand, of een bestandsnaam als je je al in de goede map bevindt. Bijvoorbeeld: cat /etc/hosts.

Er zijn een heleboel soorten editors op Linux die elk andere eigenschappen hebben. Een editor die eenvoudig te gebruiken is, is nano. Dit programma is al standaard geinstalleerd op Ubuntu dus dit kunnen we meteen gaan gebruiken. Veel uitgebreidere editors die vaak door programmeurs en hackers gebruikt worden zijn emacs en vim maar omdat deze nogal een steile leercurve hebben zullen we hier in deze tutorial geen gebruik van maken.

Type nu nano in de terminal en druk op enter, het volgende scherm verschijnt:

We kunnen direct gaan typen zoals je dit ook gewend bent in bijvoorbeeld kladblok of wordpad op Windows. Je kunt de pijltjestoetsen gebruiken om door regels heen te navigeren, en toetsen zoals Home, End, PageUp en PageDown kun je ook gebruiken.

Onderaan staat een rij met acties die we kunnen uitvoeren met de sneltoetsen die we hiervoor moeten gebruiken er naast. Het ^ teken betekent dat we de Ctrl toets moeten gebruiken in combinatie met de letter die er achter staat. De belangrijkste voor nu zijn Ctrl+X voor het verlaten van nano (Exit) en Ctrl+O voor het opslaan van een bestand (WriteOut). Als we een nieuw bestand aan het typen zijn wordt bij het opslaan gevraagd wat de naam van het bestand moet worden. Dit wordt vervolgens in de map opgeslagen waarin we nano hebben opgestart. Als we nano afsluiten terwijl er nog niet-opgeslagen wijzigingen zijn, wordt ons ook gevraagd of we deze nog willen opslaan.

De handigste manier om een tekstbestand te openen in nano is door het als argument mee te geven vanaf de terminal. Bijvoorbeeld: nano /etc/hosts start nano en opent meteen het bestand wat je hebt opgegeven.

3. Gebruikers en groepen

In de laatste vraag van de vorige opdracht probeerden we om een bestand te bewerken waar we geen toegang tot hadden, het bestand /etc/passwd. Dit komt omdat we niet de eigenaar waren van dit bestand, en niet iedereen dit bestand zomaar mag bewerken. Voor dit laatste is een goede reden, in dit bestand staat namelijk een lijst van alle gebruikers op dit systeem en de eigenschappen van al deze gebruikers.

Een gebruiker op linux is niet veel meer dan een combinatie van de volgende eigenschappen, die worden opgeslagen in onder andere het bestand /etc/passwd. Laten we de laatste regel van dit bestand op mijn ubuntu systeem er eens bij pakken, dat is namelijk mijn eigen gebruiker:

sling:x:1000:1000:sling,,,:/home/sling:/bin/bash

De velden die je daar van links naar rechts per regel ziet staan (gescheiden door een : teken) zijn:

• Gebruikersnaam
• Wachtwoord
• User ID (een getal, bijvoorbeeld 1001)
• Group ID
• Commentaar (de 3 komma’s die hier staan hebben een historische achtergrond, vroeger stonden hier ook extra zaken zoals telefoonnummer, kamernummer, - locatie, etc., gescheiden door komma’s)
• Home directory
• Shell (het programma wat onze commando’s interpreteert)

Het zal je misschien al opgevallen zijn dat er een ‘x’ staat in het wachtwoord veld. Dat is natuurlijk niet het echte wachtwoord, dat staat namelijk versleuteld in het bestand /etc/shadow waar normale gebruikers niet bij kunnen.

Tijdens de installatie van ons Linux systeem hebben we de naam moeten opgeven van ons gebruikersaccount, en met dat account hebben we ook ingelogd op het systeem. Je zag in de vorige opdracht ook dat er een flinke lijst andere gebruikers bestaan op het systeem. Dit zijn allemaal gebruikers die ingebouwd zijn in Ubuntu voor diverse doeleinden.

Er is 1 bijzondere gebruiker en die staat helemaal bovenaan de lijst in het bestand /etc/passwd, de gebruiker root. Dit is een account waarmee we het systeem kunnen beheren, en alle commando’s kunnen uitvoeren, inclusief commando’s die – als ze niet goed worden aangeroepen – het systeem kunnen beschadigen of onbruikbaar kunnen maken. Het klinkt misschien leuk of makkelijk om altijd als root te werken zodat je geen last hebt van restricties en alles kan doen, maar dit is erg gevaarlijk. Je hoeft maar een typefout te maken en je hebt misschien wel alle bestanden op het systeem verwijderd! Je kan om die reden niet als root inloggen op de ‘login:’ prompt en er is ook geen standaard wachtwoord voor ingesteld.

Linux is daarnaast bedoeld als systeem om met meerdere gebruikers tegelijk op te kunnen werken. Gebruikers kunnen via het netwerk inloggen (hoe dat gaat zien we in deel 3 van deze tutorial) en allerlei acties uitvoeren zonder dat ze last van elkaar hebben. Je kan je voorstellen dat bijvoorbeeld het afsluiten van een systeem iets is wat niet alle gebruikers zomaar mogen doen, want misschien zijn er wel mensen bezig met het schrijven van een tekstbestand en raken die wijzigingen zomaar verloren omdat het systeem uitgezet wordt. Daarom is het shutdown commando wat we eerder hebben gebruikt een commando wat alleen de root gebruiker mag uitvoeren.

Toch konden we de computer uitzetten, door sudo voor dit commando te zetten. Sudo geeft ons namelijk tijdelijk dezelfde rechten als de root gebruiker, alleen voor het commando wat we er achter zetten. Niet iedereen mag zomaar sudo gebruiken, daarom is er een speciale groep waar gebruikers in gezet kunnen worden die deze rechten nodig hebben.

Dit brengt ons op een nieuw concept: groepen. Groepen kunnen gebruikers bevatten, en elke gebruiker zit minimaal in 1 groep maar kan ook in meerdere groepen tegelijk zitten. Een voorbeeld is dus de ‘sudo’ groep, waarin alle gebruikers zitten op het systeem die met ‘sudo’ commando’s mogen uitvoeren.

Laten we de belangrijkste commando’s die er zijn om met gebruikers en groepen te werken eens op een rij zetten:

Dit besluit deel 1 van de tutorial ‘Introductie tot Linux’, goed dat je het zo lang hebt volgehouden! In het volgende deel zullen we de volgende onderwerpen bespreken:

• Beveiliging
• Software installeren en updaten
• Netwerkbeheer
• Inloggen via SSH
• Handleidingen en andere hulp

Voordat je naar de volgende tutorial gaat is het een goed plan om nog eens deze tutorial door te lopen en je af te vragen of je elk commando kent. Probeer nog eens zelf wat creatiefs te verzinnen met deze commando’s en oefen, oefen, oefen. Door alleen maar deze tekst te lezen zul je na korte tijd deze kennis alweer kwijt zijn dus het is belangrijk om het vaak toe te passen.

Antwoorden op opdrachten

Hieronder zijn per opdracht de antwoorden te bekijken, door op de juiste opdracht te klikken. Probeer natuurlijk wel eerst de opdrachten te maken, anders leer je de stof niet goed en kom je bij andere tutorials kennis te kort, met valsspelen heb je alleen jezelf.